I. Ahmed Han’ın eşi olan Mahpeyker Kösem Valide Sultan, hüsn-i cemali, aklı ve zekâsı, hayır ve hasenatıyla meşhur ve saliha bir valide sultandı. Edindiği servetlerin tamamını İstanbul’da ve taşrada hayır eserleri yaparak harcadı.
Zaman zaman güvendiği adamlarına şehirdeki yoksul ve garipleri tespit ettirirdi. Ardından kendisi tebdil-i kıyafet şehre çıkar ve önceden tespit ettirdiği yoksullara zekât ve sadakalar dağıtırdı.
Her yıl Recep Ayı’nda yine Tebdil-i Kıyafet saraydan çıkıp, katiller hariç hapishanelerdeki suçluların borçlarını ya da suçlarının karşılığı tazminatlarını ödeyip onların serbest kalması ile bizzat ilgilenirdi.
Her yıl hac mevsiminde küçük saka ve büyük saka denen iki vazifeliyi hac kafıleleriyle yola çıkartıp, bunlar vasıtasıyla yol boyunca hacılara soğuk sular, bazı konaklarda da şeker şerbetleri dağıttırırdı.
Çeyizleri olmadığı için evlenemeyen yetim kızların bulunup onlara gerekli çeyizin yanında oturacakları evlerin de verildiği bir vakıf kurmuştu. Saraydaki cariye ve köleler onun sayesinde efendiden üstün hâle gelmişlerdi. Onun ayrıca muhtaçlara maaş bağladığı da bilinmektedir. Hatta öldüğünde Valide Sultan tarafından bakılan binlerce kişinin İstanbul’da muhtaç duruma düştüğü belirtilmektedir.
Kösem Sultan’ın mübarek makamlara hürmeti ve bu yolda olanlara verdiği değer çok fazlaydı.
Vakfiyesinde Mekke ve Medine’ye giden hacılara su sağlanması amacıyla otuz deve tahsis edilip, bunların yirmi beşinin su taşıma, beşinin de gerekli araç gerecin taşınması için ayrılacağı, altı deveci ve altı sakanın hizmet vereceği belirtilmişti.
Ayrıca Kösem Sultan Haremeyn’in yoksullarına ve yoksul hacılara her yıl gömlek, yün palto, yemeni ve sarık kumaşı dağıtılması; Kudüs, Mekke ve Medine camilerinde Kur’an-ı Kerim okutulması gibi hayır işleri de gerçekleştirdi. Kösem Sultan Hz. Peygamber (s.a.v.) soyundan gelen iki yüz kişiye Recep, Şaban ve Ramazan Aylar’ında tahsisat verilmesini sağladı.
(Prof. Dr. Ahmet Şimşirgil, Valide Sultanlar Ve Harem, s.165-167)
